Meditatie niveaus: ontspanning, concentratie, contemplatie, bewustzijn

Richard vroeg op mijn Engelse weblog:

Wat is voor jou het verschil tussen contemplatie en meditatie?

Contemplatie is een vorm van meditatie – een vorm van meditatie die meer met denken van doen heeft dan de meeste vormen van meditatie. Om het zo goed uit te leggen als ik het zelf begrijp (beter kan ik uiteraard niet), vind ik het nodig om all vormen van meditatie te categoriseren. Ik heb de Yoga Sutras van Patanjali er op nageslagen, die was ik toch al aan het lezen. Daarnaast heb ik Ken Wilber erbij gehaald, mijn twittervrienden geraadpleegd en natuurlijk heb ik online gezocht.

Er zijn allerlei manieren om meditatie praktijken te ordenen. Een manier is om te kijken naar het doel van meditatie. @Cherylbinstock suggereerde bijvoorbeeld dat ik zou mediteren om engelen te creëren. Ik geloof in maar een manier om engelen te creëren: door zelf engelen te worden. Dan zijn er natuurlijk mensen die mediteren met als doel succes te bereiken in hun leven, of innerlijke rust, of om te helpen om te gaan met stress. Het traditionele doel van meditatie was het andere uiterste van het spectrum: Nirvana, Verlichting – de uiteindelijke verlossing van elk menselijk lijden.

Ken Wilber constateert, over traditionele vormen van meditatie, dat ze verschillende transpersoonlijke niveaus als doel hebben. “Sommige hebben psychische ervaringen als doel, andere de godsmystiek van de subtiele regionen, sommige de vormloosheid en vrijheid van de Causale Waarnemer, en sommige de niet-duale Eenheid van Een Smaak.” (A Short History of Everything, p. 255)

Aangezien Richard mijn persoonlijke mening vraagt – hier is die dan: Ik vind dat de kwaliteit van meditatie af hangt, op zijn minst gedeeltelijk, van het antwoord op de vraag: Ben je Wakker als je mediteert? Lijkt je meditatie meer op slaap, of op een lichtend punt van bewustzijn? Ik vind dat als het op slaap lijkt, het nauwelijks meditatie genoemd mag worden. Dan lijkt het meer op ontspanning – heel gezond voor wie een stressvol leven leidt, maar dat geldt ook voor een middagslaapje.

Bewust Zijn (awareness) kan een ingrediënt zijn in elke vorm van meditatie. In de hoogste vormen van meditatie wordt Bewust Zijn leeg. Niet de leegheid van onbedachtzaamheid, maar de rust van een denken dat niet verstoord wordt door zich herhalende gedachten en onzinnige gedachten.

Meditatieniveau’s

De volgende opsomming vat denk ik de vele typen meditatie van de huidige wereld goed samen:

1. Ontspanning – meditatiemuziek bijvoorbeeld
2. Concentratie – voorbeelden:
   1. Visualisatie
   2. Affirmaties
   3. Mantras
3. Contemplatie
4. Bewust Zijn (Awareness)

Ik heb ze geordend oplopend naar niveau, maar de niveaus overlappen. Het is moeilijk te praten over zaken die voorbij woorden zijn (en het Nederlands is nog minder geschikt om hier over te schrijven dan het Engels).

De eerste – ontspanning – staat op mijn lijst omdat veel van wat mensen meditatie noemen, eigenlijk niet meer is dan dat. Ik zou het geen meditatie noemen, maar ik ben niet iemand die over woorden wil ruziën. Zoals ik al gezegd heb, ik noem het geen meditatie, maar er is ook niets mis mee.

De tweede – concentratie – verdient het label meditatie misschien meer. Ik denk dat het nodig is om je te kunnen concentreren op een onderwerp voor een langere periode, om spirituele vooruitgang te kunnen krijgen. Maar wiskunde leren helpt hier even goed bij als het visualiseren van een Boeddha vorm. Affirmaties kunnen heel nuttig zijn om je bewust te worden van wat je onbewust over jezelf denkt, en daar invloed op uit te oefenen. Maar psychotherapie kan even goed helpen.

Ik heb gemengde gevoelens bij mantras. Ik ben vaak gewaarschuwd dat mantras erg krachtig zijn en zeker bij overmatig gebruik ernstige gevolgen kunnen hebben. Ze kunnen onbewuste krachten naar boven brengen waar je nog niet klaar voor bent. Waarschijnlijk geldt dit risico bij elke vorm van meditatie. Dus in het algemeen: mediteer bij voorkeur onder leiding van een ervaren leraar en wees voorzichtig.

Tot mijn verassing stond in de Yoga Sutras dat echte meditatie op Aum er nagedacht moet worden over de betekenis van de mantra… Heel toepasselijk vind ik dat, want het brengt me bij het volgende niveau van meditatie:

Contemplatie, of Jnana yoga, is het type meditatie dat Blavatsky het meest geschikt vond voor Westerlingen. Jnana yoga is een soort denken over je onderwerp – met je intuïtie aan. Een kalm soort denken, waarbij de stilte van Bewust Zijn bij draagt aan je begrip. Althans, zo begrijp ik het. Zoals ik het nu omschrijf doe ik het zelf – door mijn universitaire studies ben ik van dat pad afgebracht, maar tegenwoordig ben ik mijn weg weer terug aan het vinden. Nu ik mijn denken niet langer in wetenschappelijke kanalen forceer, vind mijn bewustzijn haar natuurlijke kanalen weer, gelukkig.

Over de volgende stap heb ik alleen gelezen. Ik heb visualisatie geprobeerd, en behalve de constatering dat ik het kan, vind ik het saai. Bij meditatiemuziek val ik in slaap – of verveel ik me nog meer. Andere soorten concentratie: weer het zelfde liedje: ik kan me wel concentreren, maar concentratie op boeken lijkt iets nuttiger dan concentratie op een mantra bijvoorbeeld. Maar goed, te veel concentratie op boeken werkt ook al niet. Voor mij is het midden pad van contemplatie de weg.

Maar goed, de volgende stap bestaat natuurlijk wel. Dat ik er niet aan toe ben verandert daar niets aan. Deze stap wordt door velen gezocht die de voorgaande niet kennen of beheersen. Als het lukt is dat prachtig, maar wie er nog niet aan toe is, kan beter een van de eerder genoemde oefeningen doen. Dat is veiliger.

Bewust Zijn heeft uiteindelijk geen object nodig. De stap van concentratie naar contemplatie is een stap waarbij naar binnen gekeerd wordt – luisterend naar de nog stille stem. De volgende stap is de realisatie dat er geen verschil is tussen wat geobserveerd wordt (gedachten en gevoelens) en de waarnemer geen verschil is. Met andere woorden: dat uiteindelijk alles EEN is. Ken Wilber zegt het als volgt (hoewel ik net zo goed Krishnamurti had kunnen citeren):

Het is eerder dat terwijl je kalm rust in dit observerende Bewust Zijn – kijkend naar je lichaam en geest en de natuur, alles dat voorbij drijft – begin je te merken dat wat je voelt simpelweg een gevoel van vrijheid is, een gevoel van loslaten, een gevoel van niet zijn in wat je zo kalm waar neemt. (mijn nogal vrije vertaling van ‘A Brief History of Everything, p. 252)

Je ziet de wolken langs komen, je gedachten langs komen, je lichamelijke ervaringen langs komen, en je bent geen van die dingen. (idem, p. 253)

Dit beschrijft de dualiteit in de meeste meditatie ervaringen erg goed. Ik denk dat iedereen die ooit Zen meditatie geprobeerd heeft deze ervaring kent. Het is de inleiding tot de volgende ervaring – beschreven als fulcrum 9 en 10 in Wilber’s ‘Sex, Ecology, Spirituality’. Om eerlijk te zijn begrijp ik het verschil tussen 9 en 10 niet zo goed. Maar laat ik me beperken tot een citaat uit de beschrijving van het laatste stadium: het nietduale meditatiestadium.

Zijn als ik-ik, verschijnt de wereld als voorheen, maar nu is er niemand om het waar te nemen. Ik-ik is niet ‘hier’ ‘naar buiten’ kijkend: er is geen hier, geen daar, alleen dit. Het is het radicale einde van alle egocentrisme, geocentrisme, biocentrisme, sociocentrisme, theocentrisme, want het is het radicale einde van alle centrismes, punt. … Dzog Chen Boeddhisten zouden zeggen dat, omdat alle verschijnselen in essentie leeg zijn, zijn alle verschijnselen, precies zoals ze zijn, zelf-verlost terwijl ze opkomen.

Ik weet niet of dit een goede omschrijving is van dat uiteindelijke stadium, of dat de woorden van Ken Wilber de auteur de kennis van Ken Wilber de mysticus voorbij gerend zijn. Maar aangezien het zowiezo voorbij mijn eigen ervaring gaat, sluit ik het hierbij af.