Verdriet, stress en spiritualiteit

Mijn moeder nam afgelopen week afscheid van haar werk. Ze is psychotherapeut en had theoloog Ruart Ganzevoort uitgenodigd om over mannen, spiritualiteit en trauma te praten. (Een van mijn moeders specialiteiten is het werken met getraumatiseerde mannen). Het was een hele goede lezing en benadrukte voor mij iets wat ik me nog niet eerder zo gerealiseerd had: dat mijn moeder ook in spiritualiteit geïnteresseerd is. Het is echt een familietrek.

Zoals gezegd – een interessante lezing en dit stukje is niet veel meer dan mijn samenvatting ervan.

Onderzoek heeft laten zien dat mannen over het algemeen minder spiritueel of religieus worden na trauma, terwijl vrouwen dat juist wel worden. Ganzevoort denkt dat dit komt doordat mannen geneigd zijn op trauma te reageren door onafhankelijker en naar binnen gekeerd te worden. Vrouwen zullen ook meer naar binnen gaan, maar ze worden ook minder onafhankelijk, over het algemeen. Dit komt natuurlijk gedeeltelijk door wat de maatschappij van ons verwacht. Religie aan de andere kant maakt mensen socialer (= minder onafhankelijk) en opener. Dit past bij het algemene patroon van vrouwen. Althans – als ik het paradigma van Ganzevoort goed begrepen heb.

Dit betekent dat mannen het extra moeilijk hebben met de relatie tussen religie en trauma. Niet alleen kunnen ze spiritualiteit moeilijker als steun gebruiken bij tegenslag, ze zullen ook meer moeite hebben om om te gaan met de religieuze beelden uit hun jeugd. Dat is belangrijk want religie en verdriet zijn in alle spirituele tradities nauw verweven.

Ik zal de grootste tradities er eens bij halen om dit punt duidelijk te maken:

• Boeddhisme: de Boeddha verliet de veilige haven van zijn kindertijd na ouderdom, ziekte en dood te hebben gezien.
• Jodendom: De belangrijkste verhalen van het Jodendom gaan over de vervolging van de Joden, hoe ze door God gestraft en uiteindelijk door God gered zijn.
• Christendom: Jezus stierf aan het kruis, zich afvragend waarom God hem verlaten heeft.
• Hindoeïsme: De Mahabharata is een oorlogsmythe rond strijd in een familie. De Bhagavad Gita gaat over de eeuwige vraag of we onze handen schoon moeten houden, of onze plicht moeten doen?
• The Secret: ook wie arm begint kan rijk worden als je maar werkt en gelooft.

Ik laat de theologische verklaringen expres weg. Het dragelijk maken van tegenslag en verdriet in ons dagelijks leven is misschien een van de functies van religie, maar voor mensen die deze diepere bronnen van verdriet hebben mee gemaakt – een kind verliezen, oorlog overleven, incest- zijn de verhalen niet genoeg. In de verhalen loopt het altijd goed af. De Boeddha vindt verlichting. De Joden zullen aan het eind der tijden verlost worden. Jezus stond op uit de dood. Mohammed won van zijn vijanden. De oorlog in de Mahabharata wordt ook gewonnen en Arjuna ziet God. Het verhaal van The Secret loopt ook goed af: met succes.

De goede afloop maakt het dragelijk, maar voor wie in armoede leeft is het niet altijd genoeg te weten dat sommige mensen zich daaruit omhoog weten te werken. Deze verhalen kunnen hoop geven, maar ze kunnen ook bitter maken: waarom redde God MIJ niet?

Dit is de eeuwige existentiële vraag. In het Westen is deze vraag gecrystaliseerd tot de kwestie van het Kwaad: als er een Goede Almachtige God is, hoe kan er dan kwaad bestaan? Voor mensen die niet in zo’n God buiten de schepping geloven verandert de vraag. Maar hoe de vraag ook gesteld wordt, de feiten van verdriet, stress, tegenslag en kwaad kunnen niet worden ontkend. Toch is het voor de meeste van ons mogelijk om in een Goed universum te geloven. We vertrouwen dat we op weg naar ons werk niet aangereden zullen worden. We geloven impliciet dat we de goede kant op gestuurd worden als we de weg vragen. Dit vertrouwen is nodig om onze dagelijkse handelingen mogelijk te maken. Maar wat als dat basisvertrouwen geschonden wordt? Dat is de vraag die trauma overlevenden zich moeten stellen. Religieuze clichés kunnen hen niet helpen – mannen noch vrouwen. Ik neem aan dat therapie dan nodig wordt.